Theremin nasıl bir enstrümandır?

Orjinal adları etherphone, thereminophon, thereminvox olan, fakat ardından mucidi mucidinin adını alan theremin ilk elektronik müzik aletidir. Üstündeki iki metal antenin el hareketlerini algılamasıyla fiziki bir temas olmadan çalınan müzik aleti 1919 senesinde Prof. Leon Theremin tarafından icat edilmiş, patenti ise ama 1928 senesinde alınmıştır. Thereminin çalma mantığı elektrik sinyallerini yükselterek hoparlöre göndermesi üstüne kuruludur. Thereminde bir el titreşim dalgalarını gönderirken diğer el sesin şiddetini ayarlar. Bunun tersi hallere rastlansa da genellik titreşimi sağ el, sesin şiddetini de sol el kontrol eder.

1920’li senelerde bizzat Leon Theremin tarafından Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’nde tanıtımı yapılmış olan cihaz büyük ilgi görmüş; Prof. Theremin, Amerika’da kendisine çalışması için verilen stüdyoda hem eğitim vermiş, aynı zamanda kendi tekniğini geliştirmek üzere çalışmıştır. Fakat ilk senelerde enstrümanın üretimini de yapan Prof. Theremin’in ortadan kayboluşu ve üretilen cihazların ticari başarıyı sağlayamaması zaman geçtikçe thereminin popülerliğini yitirmesine neden olmuştur. 1948 senesinde elektronik müzikle ilgili çalışmalar yapan Robert Moog, enstrüman üstüne eklemeler yaparak gelişimini sağlamış ve tekrar gündeme taşımıştır.

Temas olmadan çalınan tek müzik aleti olan theremin daha fazla klasik müzikte kullanılmak amacıyla üretilmiş lakin ürkütücü sesiyle 1950’li ve 60’lı yılllarda sinemada fon müziği olarak kullanılmıştır. Bir bilimkurgu klasiği The Day The Earth Stood Still ve It Came From Outer Space, thereminin kullanılmış olduğu filmlere örnektir. Thereminin filmlerde ilk kullanımı ise 1931 senesinde gerçekleşmiştir. Bununla beraber korku sinemasının ünlü yönetmenlerinden Alfred Hitchcock da filmlerinde fon müziği olarak sıkça thereminden faydalanmıştır. Ek olarak popüler müzikte de ara sıra theremin kullanılmıştır. Led Zeppelin üyesi Jimmy Page ve Rolling Stones üyesi Brian Jones theremin performans sergileyen sanatçılar arasındadır.

Bir ses sinyali üstünden çalışan thereminin titreşim dalgalarını oluşturan devrede iki adet sinyal üretmeye yarayan ve radyo, televizyon, telsiz gibi haberleşme sistemlerinde kullanılan osilatörler mevcuttur. Bu osilatörlerden biri sabit frekansta çalışırken diğer osilatör sanatçının elinin mesafesine göre frekansını kontrol eder. İki osilatör arasında oluşan frekans farkı, ses frekans aralığında değişik ton oluşturmaktadır ve ses sinyalleri olarak hoparlöre gönderilir. 

Çalması gayet zor olan theremin, manyetik prensiple çalıştığı için ortamdan kolay bir biçimde etkilenebilen, duyarlı değişimlere açık bir müzik aletidir. Bu özelliği ile çalınırlığını daha da zorlaşan thereminin türkiyede en popüler temsilcisi Cihan Gülbudak’tır. Dünyada bilinen en ünlü tereminist ise Clara Rockmore’dur. Keman geçmişine sahip Rockmore, ellerindeki rahatsızlık nedeniyle kemanı bırakmak zorunda kalınca, Prof. Theremin ile beraber çalışmalarda bulunarak thereminin tanıtımına büyük katkılarda bulunmuştur. Ek olarak diğer teremin sanatçısı Pamelia Kurstin, geliştirdiği walking bass tekniği ile daha etkileyici performansların ortaya konmasında katkı sağlamıştır. Fakat bazı tereministler, gerek Rockmore gerekse Kurstin’in geliştirdiği teknikleri enstrümanın doğasına gereği aykırı olduğunu ileri sürerek özgür formda çalınabileceğini savunurlar.