Gayda nasıl bir enstrümandır?
Bu enstrümanın çok önemli özelliği ise savaş aleti sayılarak yasaklanan ilk ve tek enstrüman olmasıdır. İskoçlar gaydayı savaş sırası...
Çalışma prensibi basit olan gaydanın, ilk üretildiği tarih ve yer hakkında değişik iddialar vardır. Bunun nedeni basit bir gaydanın yapımının bir koyun, keçi derisi ve kaval ile mümkün olmasıdır. Bu gerekçe, gaydayı çok değişik bölgelerdeki kişilerin birbirlerinden habersiz halde üretebilmiş olması ile bile açıklayabilir.
Bu enstrümanın çok önemli özelliği ise savaş aleti sayılarak yasaklanan ilk ve tek enstrüman olmasıdır. İskoçlar gaydayı savaş sırasında askerlerinin cesaretini arttırmak savaş çağrısı yapmak için kullanmışlardır. Bu sebep ile 1746 senesinde İngilizlerin İskoçya'yı istilası sonucu kılıç gibi savaş aletlerinin yanında gayda da yasaklanmıştır. Bu cesaretlendirici özelliğinden ötürü olsa gerek gayda hala türlü filmlerde vazgeçilmeyen bir enstrüman olarak kullanılmaktadır.
İskoçların milli çalgısı olarak bilinse de Bulgarlar, Arnavutlar ve Makedonlar da milli çalgı statüsünde değer vermektedir. Bunun peşi sıra çok Akdeniz ülkesinde olduğu gibi İrlanda, İngiltere, Polonya, Almanya, Avusturya, Hollanda, Macaristan, İsveç ve Hindistan’da da tanınmaktadır.
Zamanımızda kullanılan türü, tulum üstüne oturtulmuş dört düdük ve bir nefes borusundan oluşur. Bazı gayda çeşitleri oturmak suretiyle bazıları da ayakta çalınabilecek biçimde tasarlanmıştır. Değişik büyüklükte olanlarına, sert yahut yumuşak seslilerine rastlanabilir. Birleşilen ortak nokta kötülükten korunmak için gayda üstüne nazar boncukları, kurdele ve ayna bağlanmasıdır.
Türkiye’de tulum adı verilen enstrüman ise gaydanın en eski formlarından biridir. Tulum, Kelt dilinde rüzgar, fırtına kelimelerinden türetilmiş bir sözcüktür. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na göre Trabzon, Rize, Erzurum, Kars, Kuzey ve Güney Anadolu ve Trakya’ya özgü bir çalgı aletidir.
Üflemeli bir enstrüman olan gaydanın çokca değişik hali değişik adlandırması var olan olsa da tamamının çalışma prensibi temelde benzer sisteme dayanır. Kolun altına alınan tulum, nefes borusu ile hava doldurulduktan sonra dirsekle sıkıştırılarak hava gayda üstündeki düdük borularına gönderilir. Kulakçık biçimindeki parçanın ucunda bulunan supap vesilesiyle bu havanın titreşimi melodik bir ses çıkarır. Düdük borularının üstündeki deliklerin açılıp kapatılmasıyla da istenen nota elde edilir. Bir adet düdük borusundan gerçek ses çıkar. Diğer üç düdük borusundan ise harmonik eşlik edilir. Bu da gaydanın çok sesli bir çalgı olmasını sağlamaktadır.